microsoft
विषय विज्ञान प्रकरण नऊ
आपत्ती व्यवस्थापन
आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवीजन्य आपत्ती दरम्यान नुकसान कमी करण्यासाठी करण्यात येणारी उपाययोजना. या प्रक्रियेत आपत्तीपूर्व, आपत्ती दरम्यान, आणि आपत्तीनंतरच्या स्थितीत विविध योजना, तयारी, प्रतिसाद, पुनर्निर्माण आणि पुनर्रचना यांचा समावेश होतो.
1. आपत्ती प्रकार:
- नैसर्गिक आपत्ती: भूकंप, वादळ, पूर, ज्वालामुखी, दुष्काळ
- मानवनिर्मितआपत्ती: रासायनिक कारखान्यातील स्फोट, रेल्वे अपघात, आण्विक अपघात, तेलगाळ किंवा औद्योगिक प्रदूषण
2. आपत्ती व्यवस्थापनाचे टप्पे:
- पूर्व आपत्ती तयारी (Mitigation and Preparedness): आपत्ती टाळण्यासाठी किंवा कमी करण्यासाठी आपत्ती येण्यापूर्वीच्या काळातील तयारी.
- आपत्तीविषयक शिक्षण आणि प्रशिक्षण
- पूर्वसूचना प्रणाली आणि चेतावणी यंत्रणा
- संकट व्यवस्थापन समिती स्थापन करणे
- आपत्ती दरम्यान प्रतिसाद (Response): आपत्ती घडल्यावर तात्काळ उपाययोजना करणे.
- आपत्कालीन मदत: रुग्णालये, मदत केंद्रे, तात्पुरती निवारा, अन्न-धन्य पुरवठा
- बचाव कार्य: बचाव दल, एनजीओ, आणि सरकारद्वारे केले जाणारे प्रयत्न
- आपत्ती नंतर पुनर्निर्माण (Recovery): आपत्ती नंतर नुकसान भरपाई आणि पुनर्रचना करणे.
- धोक्याचा आढावा घेणे आणि भविष्यातील उपाययोजना आखणे
- नवीन बांधकामे सुरक्षित पद्धतीने करणे
3. भारतातील आपत्ती व्यवस्थापन कायदा (2005):
- आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA): केंद्र व राज्य स्तरावर आपत्ती व्यवस्थापनासाठी कार्य करते.
- राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF): आपत्कालीन परिस्थितीत त्वरित मदत पुरवण्याचे कार्य करते.
4. आपत्तीपूर्वी व आपत्तीनंतरचे मार्गदर्शक:
- आपत्तीपूर्व तयारी: भूकंप प्रतिरोधक इमारती बांधणे, पूर नियंत्रण प्रणाली स्थापन करणे, ज्वालामुखीवर नियंत्रण ठेवणे.
- आपत्ती नंतरचे उपाय: मदत कार्य, अन्न व पाण्याचा पुरवठा, स्थानिक संसाधनांचा वापर.
चाचणी
प्रश्न सोडवून पहा .प्रश्नांची उत्तरे स्पष्टीकरणासह खाली दिलेली आहेत
- आपत्ती व्यवस्थापनाचे किती टप्पे असतात?
- (A) 2
- (B) 3
- (C) 4
- (D) 5
- NDMA चे पूर्ण रूप काय आहे?
- (A) National Disaster Management Authority
- (B) National Disaster Management Agency
- (C) National Defense Management Authority
- (D) National Development Management Authority
- भूकंप कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- (A) मानवीजन्य आपत्ती
- (B) नैसर्गिक आपत्ती
- (C) तांत्रिक आपत्ती
- (D) जैविक आपत्ती
- नैसर्गिक आपत्ती कोणती नाही?
- (A) वादळ
- (B) पूर
- (C) रेल्वे अपघात
- (D) ज्वालामुखी
- आपत्ती व्यवस्थापनाचा पहिला टप्पा कोणता आहे?
- (A) प्रतिसाद
- (B) पुनर्निर्माण
- (C) पूर्व तयारी
- (D) अन्न व वस्त्र पुरवठा
- आपत्कालीन मदतीत कोणत्या घटकाचा समावेश होत नाही?
- (A) अन्न पुरवठा
- (B) जल पुरवठा
- (C) मनोरंजन सुविधा
- (D) वैद्यकीय मदत
- आपत्ती नंतर पुनर्निर्माणामध्ये काय समाविष्ट आहे?
- (A) नवीन घर बांधणे
- (B) शाळा बंद करणे
- (C) सार्वजनिक ठिकाणे बंद ठेवणे
- (D) वाहतूक थांबवणे
- आपत्ती व्यवस्थापन कायदा कधी लागू झाला?
- (A) 2005
- (B) 2006
- (C) 2007
- (D) 2008
- रासायनिक कारखान्यातील स्फोट कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- (A) नैसर्गिक
- (B) जैविक
- (C) मानवीजन्य
- (D) नैतिक
- भूकंपाच्या वेळी आपत्ती व्यवस्थापनात काय करणे आवश्यक आहे?
- (A) खिडक्या उघडणे
- (B) बाहेर धावणे
- (C) टेबलखाली लपणे
- (D) पाण्याचे भांडे शोधणे
- NDRF चे पूर्ण रूप काय आहे?
- (A) National Disaster Recovery Force
- (B) National Disaster Rescue Force
- (C) National Defense Recovery Force
- (D) National Disaster Response Force
- वादळाच्या वेळी सुरक्षिततेसाठी काय करावे?
- (A) घरातच राहावे
- (B) उघड्यावर जावे
- (C) उंच इमारतीत चढावे
- (D) समुद्रकिनारी जावे
- आपत्ती नंतर कोणत्या कामास प्रथम प्राधान्य दिले जाते?
- (A) मनोरंजन
- (B) अन्न व वस्त्र पुरवठा
- (C) पर्यटन विकास
- (D) क्रीडा स्पर्धा
- भारताच्या कोणत्या भागात जास्त भूकंप होण्याची शक्यता आहे?
- (A) पश्चिम भारत
- (B) पूर्व भारत
- (C) दक्षिण भारत
- (D) उत्तर भारत
- आपत्ती नंतर कोणता उपाय योग्य आहे?
- (A) घरातून बाहेर पडणे
- (B) मदत केंद्राकडे जाणे
- (C) सतत घरात थांबणे
- (D) नवीन वस्तू खरेदी करणे
- पूर येण्याची कारणे कोणती नाहीत?
- (A) अवकाळी पाऊस
- (B) ज्वालामुखी उद्रेक
- (C) धरणाचे फुटणे
- (D) समुद्रातील भरती
- दुष्काळ कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- (A) नैसर्गिक
- (B) मानवीजन्य
- (C) जैविक
- (D) तांत्रिक
- आपत्ती व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट काय आहे?
- (A) आपत्ती वाढवणे
- (B) आपत्ती कमी करणे
- (C) आपत्ती टाळणे
- (D) आपत्ती वाढवून त्यावर विजय मिळवणे
- मानवीजन्य आपत्तीचा एक उदाहरण कोणते आहे?
- (A) भूकंप
- (B) वादळ
- (C) रेल्वे अपघात
- (D) पूर
- राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA) कोणाच्या अध्यक्षतेखाली कार्य करते?
- (A) राज्यपाल
- (B) पंतप्रधान
- (C) राष्ट्रपती
- (D) सर्वोच्च न्यायालय
उत्तरांसह स्पष्टीकरण:
- आपत्ती व्यवस्थापनाचे किती टप्पे असतात?
- उत्तर: (B) 3
- स्पष्टीकरण: आपत्ती व्यवस्थापनाचे तीन मुख्य टप्पे आहेत: पूर्व तयारी, प्रतिसाद, आणि पुनर्निर्माण.
- NDMA चे पूर्ण रूप काय आहे?
- उत्तर: (A) National Disaster Management Authority
- स्पष्टीकरण: NDMA म्हणजे राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण आहे, जे केंद्रस्तरीय आपत्ती व्यवस्थापनासाठी कार्य करते.
- भूकंप कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- उत्तर: (B) नैसर्गिक आपत्ती
- स्पष्टीकरण: भूकंप हे नैसर्गिक आपत्तीचे एक उदाहरण आहे कारण ते नैसर्गिक शक्तींमुळे होते.
- नैसर्गिक आपत्ती कोणती नाही?
- उत्तर: (C) रेल्वे अपघात
- स्पष्टीकरण: रेल्वे अपघात हे मानवीजन्य आपत्तीचे उदाहरण आहे, कारण ते मानवी तंत्रज्ञानाच्या अयशस्वीतेमुळे होतात.
- आपत्ती व्यवस्थापनाचा पहिला टप्पा कोणता आहे?
- उत्तर: (C) पूर्व तयारी
- स्पष्टीकरण: आपत्तीपूर्व तयारी करणे हा आपत्ती व्यवस्थापनाचा पहिला टप्पा आहे, ज्यामध्ये आपत्ती रोखण्यासाठी किंवा त्याचे परिणाम कमी करण्यासाठी विविध योजना आखल्या जातात.
- आपत्कालीन मदतीत कोणत्या घटकाचा समावेश होत नाही?
- उत्तर: (C) मनोरंजन सुविधा
- स्पष्टीकरण: आपत्कालीन मदतीत अन्न, पाणी, आणि वैद्यकीय मदत यांचा समावेश होतो; मनोरंजन सुविधा नाही.
- आपत्ती नंतर पुनर्निर्माणामध्ये काय समाविष्ट आहे?
- उत्तर: (A) नवीन घर बांधणे
- स्पष्टीकरण: पुनर्निर्माणामध्ये नुकसानग्रस्त भागात नवीन घर आणि अन्य आवश्यक सुविधा बांधणे समाविष्ट असते.
- आपत्ती व्यवस्थापन कायदा कधी लागू झाला?
- उत्तर: (A) 2005
- स्पष्टीकरण: आपत्ती व्यवस्थापन कायदा 2005 मध्ये लागू करण्यात आला.
- रासायनिक कारखान्यातील स्फोट कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- उत्तर: (C) मानवीजन्य
- स्पष्टीकरण: रासायनिक स्फोट हे मानवी क्रियांमुळे होणाऱ्या आपत्तीचे उदाहरण आहे.
- भूकंपाच्या वेळी आपत्ती व्यवस्थापनात काय करणे आवश्यक आहे?
- उत्तर: (C) टेबलखाली लपणे
- स्पष्टीकरण: भूकंपाच्या वेळी सुरक्षित राहण्यासाठी टेबलखाली लपणे हे योग्य आहे.
- NDRF चे पूर्ण रूप काय आहे?
- उत्तर: (D) National Disaster Response Force
- स्पष्टीकरण: NDRF म्हणजे राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल, जे आपत्तीच्या वेळी त्वरित मदत पुरवते.
- वादळाच्या वेळी सुरक्षिततेसाठी काय करावे?
- उत्तर: (A) घरातच राहावे
- स्पष्टीकरण: वादळाच्या वेळी उघड्यावर जाणे धोकादायक असते, त्यामुळे घरात राहणे सुरक्षित आहे.
- आपत्ती नंतर कोणत्या कामास प्रथम प्राधान्य दिले जाते?
- उत्तर: (B) अन्न व वस्त्र पुरवठा
- स्पष्टीकरण: आपत्ती नंतर मदत कार्यामध्ये प्रथम अन्न, पाणी आणि वस्त्र पुरवठा यांना प्राधान्य दिले जाते.
- भारताच्या कोणत्या भागात जास्त भूकंप होण्याची शक्यता आहे?
- उत्तर: (D) उत्तर भारत
- स्पष्टीकरण: उत्तर भारतात हिमालय पर्वतरांगांमुळे भूकंपाची शक्यता जास्त आहे.
- आपत्ती नंतर कोणता उपाय योग्य आहे?
- उत्तर: (B) मदत केंद्राकडे जाणे
- स्पष्टीकरण: आपत्ती नंतर मदत केंद्राकडे जाणे हे सुरक्षित आहे कारण तिथे मदत मिळते.
- पूर येण्याची कारणे कोणती नाहीत?
- उत्तर: (B) ज्वालामुखी उद्रेक
- स्पष्टीकरण: ज्वालामुखी उद्रेकामुळे पूर येत नाही, तर अवकाळी पाऊस, धरण फुटणे यामुळे पूर येऊ शकतो.
- दुष्काळ कोणत्या प्रकारची आपत्ती आहे?
- उत्तर: (A) नैसर्गिक
- स्पष्टीकरण: दुष्काळ ही नैसर्गिक आपत्ती आहे कारण ती हवामान बदलामुळे होते.
- आपत्ती व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट काय आहे?
- उत्तर: (B) आपत्ती कमी करणे
- स्पष्टीकरण: आपत्ती व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट आपत्तीच्या नुकसानाचे प्रमाण कमी करणे आहे.
- मानवीजन्य आपत्तीचा एक उदाहरण कोणते आहे?
- उत्तर: (C) रेल्वे अपघात
- स्पष्टीकरण: रेल्वे अपघात हे मानवीजन्य आपत्तीचे उदाहरण आहे.
- राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA) कोणाच्या अध्यक्षतेखाली कार्य करते?
- उत्तर: (B) पंतप्रधान
- स्पष्टीकरण: NDMA चे अध्यक्ष भारताचे पंतप्रधान असतात.
